مقایسه جامع و کاربردی بایوساید،نگهدارنده و گندزدا

مقدمه:

بسیار پیش آمده که در محافل صنعتی و بهداشتی با واژگانی مانند ضدعفونی‌کننده، گندزدا، آنتی‌باکتریال، نگهدارنده ، بایوساید و … مواجه شویم. در برخی موارد این اصطلاحات به جای یکدیگر به کار می‌روند که باعث ابهام و سوء تفاهم می‌شود. در حقیقت، هر یک از این واژه‌ها به دسته‌ای از مواد شیمیایی مشخص اشاره دارند که علی‌رغم همپوشانی‌ها ، تفاوت‌های مهمی در کاربرد، ساختار و هدف دارند.

نگهدارنده‌ها معمولاً برای جلوگیری از فساد یا رشد میکروارگانیسم‌ها در محصولاتی مانند مواد غذایی، دارویی و آرایشی به کار می‌روند، در حالی که بایوسایدها کاربرد گسترده‌تری دارند و شامل موادی می‌شوند که میکروب‌ها را در محیط‌های مختلف حذف یا کنترل می‌کنند. ضدعفونی‌کننده‌ها و گندزداها نیز نقش مهمی در کنترل عفونت و حذف میکروارگانیسم‌ها در محیط‌های بالینی و صنعتی ایفا می‌کنند. در این مقاله تلاش شده است تا با بیانی روشن و علمی، این مفاهیم و طبقه‌بندی‌های مرتبط شرح داده شده و نمونه‌های مهم هر دسته معرفی شوند تا شفافیت بیشتر برای فعالان صنعت فراهم شود.

در ادامه تک تک این موارد با هم بررسی می کنیم.

 1.نگهدارنده (Preservative):

نگهدارنده‌ها موادی شیمیایی هستند که به محصولات مختلف (غذا، دارو، آرایشی و بهداشتی) اضافه می‌شوند تا از فساد و رشد میکروارگانیسم‌ها جلوگیری کنند یا آن را به تأخیر بیندازند. هدف اصلی نگهدارنده‌ها افزایش طول عمر محصول و حفظ کیفیت آن است. نگهدارنده‌ها معمولاً قادر به کشتن کامل میکروارگانیسم‌ها نیستند، بلکه رشد آنها را مهار می‌کنند.

2.آنتی‌سپتیک یا ضدعفونی کننده ها  (Antiseptic):

آنتی‌سپتیک‌ها یا ضدعفونی کننده ها موادی هستند که برای از بین بردن یا مهار رشد میکروارگانیسم‌ها بر روی پوست زنده یا غشاهای مخاطی به کار می‌روند. هدف آنها کاهش بار میکروبی روی بافت‌های زنده و جلوگیری از عفونت است. این مواد معمولاً ملایم‌تر از گندزداها هستند تا آسیبی به بافت زنده نرسانند.

 3. گندزدا (Disinfectant):

گندزداها موادی هستند که میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا را روی سطوح بی‌جان می‌کشند یا غیر فعال می‌کنند. کاربرد اصولی آنها در ضدعفونی تجهیزات و محیط‌های غیرزنده، مانند ابزار پزشکی، کف بیمارستان، و سطوح کارگاهی است. بر خلاف آنتی‌سپتیک‌ها، گندزداها برای استفاده روی پوست یا بافت‌های زنده مناسب نیستند گندزدا ها به سه دسته طبقه بندی می شوند.

1. گندزداهای سطح بالا (High-Level Disinfectants)

تعریف:

گندزداهای سطح بالا موادی هستند که قادر به از بین بردن تمام باکتری‌های رویشی، قارچ‌ها، ویروس‌های پوشش‌دار و بدون پوشش و مایکوباکتری‌ها (مانند مایکوباکتریوم توبرکلوزیس) هستند. این گندزداها ممکن است اسپورهای باکتریایی مقاوم را به طور کامل نکشند، بنابراین به آنها گاهی استریل‌کننده‌های شیمیایی نیز گفته می‌شود. این نوع گندزداها معمولاً برای ضدعفونی وسایلی به کار می‌روند که  با بافت‌های استریل تماس دارند یا نیمه‌استریل محسوب می‌شوند.

مثال‌ها و توضیح مختصر:

• پراکسید هیدروژن (Hydrogen Peroxide):

مؤثر بر طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و اسپورها است. در غلظت‌های 33-6% استفاده شده و تخریب اسپورها با افزایش دما و غلظت بهتر می‌شود. سمیّت کمتری نسبت به گلوتارآلدئید دارد.

• پراستیک اسید (Peracetic Acid):

گندزدای قوی با اثر باکتری‌ساید و اسپوروساید است؛ حتی در دما و غلظت پایین، مقاوم در برابر مواد آلی است و قابلیت افزایش اثر در ترکیب با الکل را دارد.

• گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde):

استفاده به صورت محلول یا گاز، بسیار قوی علیه مایکوباکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها، ولی سمی و نیازمند دقت در مصرف.

• فرمالدئید (Formaldehyde):

گاز یا مایع با خاصیت استریل‌کنندگی بالا اما دارای سمیت بالا و خاصیت سرطان‌زایی است و نیاز به احتیاط زیاد دارد.

2. گندزداهای سطح متوسط (Intermediate-Level Disinfectants)

تعریف:

این دسته از گندزداها باکتری‌های رویشی، بیشتر ویروس‌ها و قارچ‌ها را کشته اما نمی‌توانند اسپورهای باکتریایی مقاوم را از بین ببرند. کاربرد آنها عمدتاً در محیط‌ هایی است که ضدعفونی کامل ضروری نیست ولی نیاز به حذف بسیاری از پاتوژن‌ها وجود دارد.

مثال‌ها و توضیح مختصر:

• ترکیبات کلر (Chlorine Compounds):

مانند هیپوکلریت سدیم که طیف اثر وسیعی دارد، اقتصادی است ولی خورنده و تحریک کننده پوست است.

• ید و ترکیبات ید (Iodine and Iodophors):

محلول لوگل، تنتور ید، و یدوفورها مثل پوویدون-ید(بتادین)، که نسبتاً مؤثر و کمتر سمی هستند.

• الکل‌ها (Ethanol, Isopropanol):

به دلیل تبخیر سریع و تماس کوتاه، بیشتر برای ضدعفونی سطح پوست و سطوح نیمه بحرانی استفاده می‌شوند ولی توانایی کشتن ویروس‌ها و باکتری‌ها را دارند.

یک سوال ممکن است در این مورد پیش بیاید ، آیا الکل اتیلیک(اتانول) در از بین بردن ویروس های hiv , hpv که ممکن است در اثر کاشت ناخن منتقل شوند تاثیری دارند؟

الکل 70٪ وقتی به سرعت روی ابزار کاشت ناخن اسپری شده و بلافاصله کار شروع شود، زمان تماس کافی برای کشتن کامل ویروس‌ها ندارد. الکل 70٪ برای ویروس‌های دارای پوشش مانند HIV و تا حدودی HPV مؤثر است، اما باید حدود 30 ثانیه یا بیشتر روی سطح باقی بماند تا اثر کامل داشته باشد.

برای جلوگیری از انتقال ویروس‌هایی مانند HIV و HPV، ضدعفونی ابزارهای کاشت ناخن باید با روش‌های استریل یا ضدعفونی سطح بالا مثل استفاده از گلوتارآلدئید یا پراکسید هیدروژن انجام شود. استفاده تنها از الکل 70٪ و شروع سریع کار، ایمنی کامل را تضمین نمی‌کند و خطر انتقال را کاهش نمی‌دهد.

بنابراین، الکل 70٪ فقط به عنوان مرحله‌ای تکمیلی مفید است و جایگزین روش‌های استاندارد استریلیزاسیون ابزارها نیست.

3. گندزداهای سطح پایین (Low-Level Disinfectants)

تعریف:

این گندزداها قادر به از بین بردن برخی از باکتری‌های رویشی، برخی قارچ‌ها و ویروس‌های پوشش‌دار هستند، ولی در برابر مایکوباکتری‌ها و اسپورهای مقاوم ضعیف عمل می‌کنند. عمدتاً برای ضدعفونی سطوح و وسایل غیر بحرانی (non-critical) کاربرد دارند.

مثال‌ها و توضیح مختصر:

• فنل‌ها و ترکیبات فنلی (Phenolics):

دارای اثر بهتر روی باکتری‌های گرم مثبت و قارچ‌ها ولی کم‌اثر روی باکتری‌های گرم منفی و اسپورها.

• ترکیبات آمونیوم کوارتنی (Quaternary Ammonium Compounds or QACs):

معمولاً باکتریواستاتیک و فونگی‌استاتیک هستند، اثر ضعیف بر میکوباکتری‌ها و قارچ‌ها دارند، سمیت کمی دارند ولی در تماس بلندمدت ممکن است محرک باشند.

• کلرهگزیدین (Chlorhexidine):

ضدعفونی‌کننده موضعی با خاصیت باکتریواستاتیک در غلظت‌های پایین و باکتریوسیدال در غلظت‌های بالا، مناسب برای پوست و بافت زنده.

(در پرانتز لازم است تفاوت معنی کلمه استاتیک را بدانیم.

تعریف باکتریواستاتیک (Bacteriostatic)

باکتریواستاتیک به ویژگی ای در به مواد گفته می‌شود که رشد و تکثیر باکتری‌ها را متوقف می‌کنند اما آنها را به طور مستقیم نمی‌کشند. یعنی این مواد باعث می‌شوند باکتری‌ها در وضعیت غیر فعال باقی بمانند تا سیستم ایمنی یا شرایط دیگر بتواند آنها را از بین ببرد.

فونگی‌استاتیک (Fungistatic):

به ویژگی ای در موادگفته می شود که رشد و تکثیر قارچ‌ها را مهار می‌کنند بدون اینکه مستقیماً قارچ‌ها را بکشند. مانند برخی نگهدارنده‌ها و ضدعفونی‌کننده‌ها که مانع از رشد قارچ‌ها می‌شوند اما قارچ‌ها را نابود نمی‌کنند.)

4. بایوساید (Biocide):

کلمه بایوساید از دو بخش بایو به معنی زیستی(bio) و ساید(cide)به معنی کشتن (از بین بردن) تشکیل شده است. بایوساید (Biocide) به موادی گفته می‌شود که قادر به از بین بردن یا کنترل رشد انواع موجودات زنده میکروسکوپی یا حتی بزرگ‌تر هستند. این موجودات می‌توانند شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها، جلبک‌ها، حشرات و حتی نباتات باشند. بایوسایدها یک دسته کلان از مواد شیمیایی به شمار می‌آیند که کاربرد آنها به کنترل سلامت و بهداشت محصولات، محیط و تجهیزات مربوط می‌شود.

بایوساید چیست؟

محدوده کاربرد بایوساید بسیار وسیع است؛ در مفهوم کاربردی بایوساید یک مفهوم کلی‌ و جامع است که زیرمجموعه‌هایی مانند گندزدا، ضدجلبک، حشره‌کش و سایر مواد کنترل‌کننده موجودات زنده را در بر می‌گیرد. به گونه‌ای که می‌توان گفت همه گندزداها، ضدجلبک‌ها و حشره‌کش‌ها بایوساید هستند، اما هر بایوساید الزاماً گندزدا یا حشره‌کش نیست. در ادامه این موضوع به طور کامل و دقیق توضیح داده می‌شود تا این مفاهیم کاملاً در ذهن شما جا بیفتد.

بایوسایدها به گروه‌های تخصصی زیر تقسیم می‌شوند:

• گندزدا (Disinfectants):

مواد شیمیایی از بین برنده یا غیر فعال‌کننده میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا روی سطوح بی‌جان.

• آنتی‌سپتیک (Antiseptics):

مواد مقابله‌کننده با میکروب‌ها روی پوست و بافت‌های زنده.

• ضدجلبک (Algicide or Algaecide):

موادی که از رشد جلبک‌ها جلوگیری یا آنها را می‌کشند.

• حشره‌کش (pesticide):

موادی که برای کنترل و کشتن حشرات و آفات به کار می‌روند.

• علف‌کش (Herbicide):

موادی که برای نابودی گیاهان ناخواسته یا علف‌های هرز به کار می‌روند.

• قارج‌کش، قارچ‌کش (Fungicide):

مواد ضد قارچ برای کنترل قارچ.

• باکتری ساید(bactericide):

موادی که باکتری ها را می کشند.

• ویروساید(virucide) :

موادی که ویروس ها را از بین می برند.

این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که بایوساید یک اصطلاح جامع است که شامل همه این مواد شیمیایی کنترل‌کننده زیستی می‌شود.

گندزدا چیست و رابطه آن با بایوساید چگونه است؟

گندزدا (Disinfectant) به زیرمجموعه‌ای از بایوسایدها اطلاق می‌شود که مستقیماً برای نابودی یا غیر فعال‌سازی میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا (باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها) روی سطوح و اشیاء بی‌جان کاربرد دارند. همانطور که بالاتر توضیح داده شد، گندزداها معمولاً برای محیط‌های بالینی، صنعتی و خانگی جهت ضدعفونی سطوح، تجهیزات پزشکی، کف بیمارستان و … استفاده می‌شوند.

بنابراین:

• هر گندزدا یک بایوساید است، ولی همه بایوسایدها گندزدا نیستند.
• یعنی گندزداها زیرمجموعه‌ای خاص از بایوسایدها هستند که بیشتر روی میکروب‌ها و ویروس‌ها هدف‌گیری دارند و استانداردهای کارایی خاص خود را دارند.

نگهدارنده چیست و رابطه آن با بایوساید چطور است؟

نگهدارنده‌ها (Preservatives) موادی هستند که از فساد، رشد یا تکثیر میکروارگانیسم‌ها در محصولات غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی جلوگیری می‌کنند یا آن را به تأخیر می‌اندازند. آنها معمولاً نمی‌کُشند بلکه به صورت مهارکننده (استاتیک) عمل می‌کنند و عمر محصول را افزایش می‌دهند.

رابطه نگهدارنده با بایوساید به صورت زیر است:

• برخی از نگهدارنده‌ها نوعی بایوساید محسوب می‌شوند، زیرا توانایی مهار یا کشتن میکروارگانیسم‌ها را دارند.
• اما همه نگهدارنده‌ها الزاماً در دسته بایوسایدها قرار نمی‌گیرند، خصوصاً اگر عملکرد آنها تنها محدود به مهار رشد و جلوگیری از فساد باشد بدون کشتن میکروارگانیسم.

آیا حشره‌کش، ضدجلبک و ضدقارچ هم بایوساید هستند؟

بله.

• حشره‌کش (Insecticide):

موادی که برای از بین بردن حشرات به کار می‌روند، زیرمجموعه‌ای از بایوسایدها بوده و به کنترل آفات کمک می‌کنند.

• ضدجلبک (Algicide یا Algaecide):

بایوسایدی است که به طور خاص برای مهار یا حذف جلبک‌ها استفاده می‌شود. کاربرد این مواد در استخرها، سیستم‌های آبرسانی و محیط‌های مرطوب برای کنترل رشد جلبک‌ها بسیار مهم است.

• ضدقارچ (Fungicide):

مواد مؤثر بر قارچ‌ها و کپک‌ها هستند و به عنوان شاخه‌ای از بایوسایدها دسته‌بندی می‌شوند.

با این توضیحات کاربردهای بایوسایدها بیشمار است اما در ادامه تعدادی از کاربردها را به طور خلاصه توضیح می دهیم.

1. صنعت بهداشت و درمان:

در محیط‌های پزشکی، بایوسایدها نقش کلیدی در پیشگیری و کنترل عفونت‌های مرتبط با مراقبت‌های بهداشتی دارند. آنها در ضدعفونی سطوح، دستگاه‌ها، تجهیزات پزشکی و پوست بیماران و کارکنان به کار می‌روند. بسته به شدت آلودگی، گندزداها به سه سطح پایین، متوسط و بالا تقسیم می‌شوند که هرکدام توانایی حذف نوع خاصی از میکروارگانیسم‌ها را دارند و برای کاربردهای مختلف مناسب‌اند؛ که هر کدام از این دسته بندی بالاتر توضیح داده شد. استفاده صحیح از بایوسایدها به کاهش شیوع عفونت‌های بیمارستانی کمک می‌کند و نقش اساسی در بهبود ایمنی سلامت دارد.

2. صنایع غذایی:

بایوسایدها در خطوط تولید مواد غذایی برای ضدعفونی تجهیزات، سطوح، ظروف و همچنین جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌های فاسد کننده کاربرد دارند. این امر به حفظ کیفیت، افزایش طول عمر و تضمین ایمنی محصولات غذایی کمک می‌کند. علاوه بر این، بایوسایدها در فرآیندهای پاکسازی و ضدعفونی و بسته‌بندی‌ها نیز استفاده می‌شوند.

3. صنایع نفت، گاز و پتروشیمی:

در این صنایع، بایوسایدها برای کنترل میکروارگانیسم‌هایی که باعث خوردگی زیستی (biocorrosion) می‌شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. خوردگی ناشی از باکتری‌های سولفات‌زا باعث آسیب به خطوط لوله، مخازن و تجهیزات می‌شود. بایوسایدها با جلوگیری از رشد این میکروب‌ها، به حفظ کارایی تجهیزات و جلوگیری از خسارات مالی کمک می‌کنند. همچنین در فرآیندهای بازیابی Enhanced Oil Recovery (EOR) برای کنترل آلودگی میکروبی کاربرد دارند. برای اطلاعات بیشتر در مورد خوردگی میکروب ها در صنعت نفت و گاز کلیک کنید.

4. صنایع آرایشی و بهداشتی و داروسازی:

بایوسایدها به عنوان نگهدارنده در فرمولاسیون محصولات آرایشی، بهداشتی و دارویی استفاده می‌شوند تا از رشد باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر میکروارگانیسم‌ها جلوگیری شود. این امر موجب حفظ کیفیت، اثربخشی و ایمنی محصولات طی مدت نگهداری می‌گردد.

5. آب و تصفیه فاضلاب:

بایوسایدها در تصفیه آب برای کنترل جمعیت میکروارگانیسم‌ها و جلوگیری از آلودگی‌های زیستی به کار می‌روند. این کاربرد به حفظ کیفیت آب شرب و همچنین بهینه‌سازی فرایندهای تصفیه کمک می‌کند.

6. استفاده‌های خانگی و کشاورزی:

بایوسایدها در محصولات خانگی مانند شوینده‌ها و پاک‌کننده‌ها و همچنین در کشاورزی برای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی مورد استفاده‌اند. البته به دلیل تأثیرات زیست‌محیطی و سمیت بالقوه، استفاده صحیح و محدودیت‌های قانونی در این حوزه اهمیت دارد.

تأثیر و اثربخشی بایوسایدها

اثربخشی بایوسایدها به عوامل مختلفی مانند نوع میکروارگانیسم، غلظت ماده، مدت زمان تماس و سطح آلودگی وابسته است. به عنوان مثال، بایوسایدهای قوی مثل گلوتارآلدئید و پراستیک اسید توانایی کشتن طیف وسیعی از میکروب‌ها از جمله مایکوباکتریوم توبرکلوزیس را دارند، در حالی که برخی ترکیبات آمونیوم کوارتنری بیشتر به صورت مهارکننده رشد عمل می‌کنند.

مطالعات نشان داده‌اند که زمان تماس طولانی‌تر و سطوح پوشش‌دهی مناسب می‌تواند اثربخشی بایوسایدها را افزایش دهد و به ویژه در حذف بیوفیلم‌ها اهمیت دارد.( بیوفیلم‌ها ساختارهای مقاومی هستند که میکروب‌ها را در برابر بایوسایدها محافظت می‌کنند و مقابله با آنها نیازمند رویکردهای طولانی‌تر و قوی‌تر است.)

به عنوان جمع بندی باید بدانیم هر کدام از کلمات گندزدا، ضدعفونی کننده، باکتری ساید، نگهدارنده، باکتری استاتیک، ضدجلبک ، ضد کپک و… زیرمجموعه ای از خانواده بزرگ بایوسایدها هستند.

شرکت فراسبز آریا جم بایوسایدهای مورد نیاز صنایع مختلف از جمله ؛ آرایشی بهداشتی، صنایع کاغذ، رنگ و رزین ، چرم و… را برای شما عزیزان فراهم می کند.

منابع:

1.Helix Solutions, “The Difference Between Antiseptic and Disinfectant”

2. Mahmoud Alkawareek, PhD, “Chemical Disinfectants, Antiseptics & Preservatives Introduction” (PDF)
3. PubMed Central, “Antiseptics and Disinfectants: Activity, Action, and Resistance”
4.Swedish Chemicals Agency, “Disinfectants and preservatives”
5.WebMD, “Difference Between Disinfectants and Antiseptics”
6. طبقه بندی کلی گندزداها و ضدعفونی کننده دکتر امیر سالاری مدرس اورژانس و مراقبهای ویژه