پرزرواتیوها مواد ضروری ای هستند که به محصولات اضافه می شوند تا از رشد میکروارگانیسم ها جلوگیری کرده ویا رشدشان را به حداقل برسانند.
اضافه کردن نگهدارنده ها به محصولات باعث حفظ کیفیت آنها و سلامت مصرف کننده می شود و به محصول مورد نظر عمر قفسه معمول و خواسته شده را می دهد.
پرزرواتیوها باید با مطالعات و ملاحظات لازم استفاده شوند تا سلامت مصرف کننده را به خطر نیندازند.
نگهدارنده ها از آلودگی های احتمالی و فساد محصول جلوگیری می کنند اما پروسه ی ضعیف و آلوده ی تولید را تعدیل نمی کنند؛ به این معنی که آلودگی خط تولید باید پاکسازی شود تا در اول کار محصول آلوده نشود ؛ استفاده از نگهدارنده برای جلوگیری از فسادها و آلودگی های بعدی ، بالابردن تاریخ انقضا و عمر قفسه و جلوگیری از رشد میکروارگانیسم های احتمالی به کار می روند.
نگهدارنده ایده آل چه نگهدارنده ایست؟
- در سطح جهانی قابل قبول باشد.
- در محدوده pH گسترده ای پایدار باشد.
- موثر بر طیف گسترده ای از میکروارگانیسم ها(باکتری، قارچ ، مخمر و …) باشد.
- وقتی در غلظت صحیح استفاده شد، حداقل حساسیت را ایجاد کند.
- قیمت متناسب با عملکرد
- به سادگی در فرمولاسیون محصولات قابل اضافه شدن باشد.
- با کمک نگهدارنده ها (کوپرزرواتیوها) اثر سینرژیک ایجاد کرده تا در حداقل غلظت مصرف شود.
در انتخاب نگهدارنده مناسب چه عواملی مد نظر قرار می گیرند؟
pH- محصولات مراقبت شخصی در طیف بین ۳ تا ۱۰ متغیر است، که می توان انواع شامپو، نرم کننده موی سر، شامپو بدن، کرم و لوسیون، ژل سر، پاک کننده های صورت و … را نام برد.
pH بالای ۱۰ و زیر ۳ به ترتیب محیط بازی و اسیدی قوی ای را ایجاد می کند که معمولا نیازی به نگهدارنده ندارند.
کپک ها pH اسیدی را ترجیح می دهند در حالی که باکتری ها معمولا در محیط های خنثی و بازی بهتر رشد می کنند( به جز تعدادی از باکتری های گرم منفی مثل باکولدریا سپاسیا که در pH ۳ دوام می آورد)
pH های خیلی بالا یا خیلی پایین خودشان به نوعی عامل نگهدارندگی هستند.
-دما
میکروارگانیسم ها از لحاظ حساسیت دمایی به سه دسته سایکوفیل، مزوفیل و ترموفیل تقسیم می شوند.
مزوفیل ها در دمای ۲۰ تا ۴۰ درجه سانتی گراد رشد می کنند و بیشتر پاتوژن ها یا عوامل بیماری زای انسانی نیز در دمای نزدیک ۳۷ درجه رشد می کنند.
پس با توجه به دما و میزان گرمایی که محصول طی تولید می بیند، نوع میکروارگانیسم هایی که دوام آورده و رشد می کنند را حدس زده و نگهدارنده مناسب استفاده و توصیه می شود.
–فعالیت آبی
فعالیت آبی یا واتراکتیویتی به میزان آبی که برای رشد میکروارگانیسم ها در دسترسشان قرار می گیرد.
به طوری که هر چه این مقیاس بالاتر باشد، پتانسیل آلودگی میکروبی بالاتر می رود.
فعالیت آبی نباید با میزان آب موجود در فرمول اشتباه گرفته شود.
دستگاه های واتر اکتیویتی با اندازه گیری این مقیاس ، بهترین راه نگهداری محصول و بهترین نوع پرزرواتیو را مشخص می کنند.
مواد مغذی
وجود عصاره های طبیعی و مواد مغذی که رشد میکروارگانیسم ها را سریع تر می کنند، یکی از عواملی است که اثر منفی روی خاصیت نگهدارنده خواهد داشت و باید با مطالعه و آزمایشات لازم انتخاب نگهدارنده مناسب صورت بگیرد.
اثرات منفی و مثبت مواد موجود در محصولات
-مثبت
برخی از مواد تشکیل دهنده محصولات خودشان تا حدودی اثرات نگهدارندگی دارند؛
مثلا وجود الکل هایی مانند اتانول بالای ۲۰% خودش اثرات نگهدارندگی خواهد داشت.
عوامل کلیت کننده مثل EDTA تاثیر مثبت و کمک کننده ای دارد.
مواد فعالی مانند سالیسیلیک اسید، تریکلوسان، پیریتیون روی تاثیر مثبت دارند
-منفی
کیفیت پایین مواد تشکیل دهنده محصول مورد نظر ( برای مثال شامپویی که با مواد اولیه نامرغوب تولید شده باشد ؛ استفاده از نگهدارنده جادویی برای رفع کیفیت بد نخواهد بود، چه بسا خود آن مواد اولیه تاثیر منفی گذاشته و آلودگی ایجاد کنند.)
مواد مناسب رشد مثل گلوکز یا انواع عصاره های طبیعی که میکروارگانیسم ها می توانند از آن تغذیه کرده و رشد کنند در نتیجه آلودگی ایجاد کنند.
مواد اولیه به خصوصی مثل آنیونیک ها ، نشاسته و …
مواد جذب کننده پرزرواتیوها
کائولین، سیلیکا، تالک و تیتانیوم دی اکساید در مواردی باعث جذب نگهدارنده ها می شوند.
غیرفعال کننده های پرزرواتیو
برخی از شرایط و مواد باعث غیرفعال شدن نگهدارنده ها می شوند
مثلا موم سلولزی،pH قلیایی، لسیتین، گرمای بیش از حد، نانیونیک ها مانند پلی سوربات ها و…،صمغ زانتان و …
پایداری در محیط آبی
پرزرواتیوها برای اینکه کارایی و فعالیت ضد میکروبی لازم را داشته باشند، باید در محیط آبی فعال باشند.
پرزرواتیوهایی موجودند که قابل استفاده در فاز روغنی نیز هستند؛ مانند فنوکسی اتانول ، بنزیل الکل، بنزوئیک اسید و پارابن ها
توجه: برای آشکار سازی کارایی نگهدارنده باید حتما آزمون مواجهه میکروبی یا challenge test انجام شود.
– نگهدارنده نباید بیش از اندازه در محصول استفاده شود
–نگهدارنده نباید کمتر از حدی مصرف شود که عمر قفسه ای محصول را پوشش ندهد
– به هیچ عنوان مقدار پرزرواتیو را برای صرفه اقتصادی کم نکنید چرا که در آینده ضرر و زیان بیشتری به وجود خواهد آمد.
طریقه مصرف محصول توسط مصرف کننده
یکی از عوامل بسیار مهم و قابل توجه در انتخاب نگهدارنده ی مورد نظر،
نوع مصرف محصولات است؛
مثلا کرم کاسه ای که برای مصرف، دست به طور مستقیم با کرم تماس دارد؛ احتمال آلودگی بیشتری دارد تا کرم تیوپی که کل کرم مستقیم با دست تماس ندارد و احتمال انتقال آلودگی از دست به کرم کم است.
محصولاتی که روی پوست باقی می مانند (leave on ) مانند لوسیون ها و ماسک ها باید نگهدارنده ملایم تری نسبت به محصولاتی که آبکشی و شسته می شوند(rinse off ) مانند شامپوها داشته باشند ؛ تا حساسیت ایجاد نکنند و سلامت مصرف کننده را به خطر نیندازند.
توجه: رقیق کردن محصولات با آب (مانند شامپو) احتمال فساد و آلودگی آن را افزایش می دهد.
شامپو یکی از محصولاتی است که احتمال مخلوط شدن آن با آب زیاد است؛
حال تولید کننده باید علاوه بر به حداقل رساندن ورود آب به بطری (مثلا با طراحی بطری خاص و کارا) ، لازم است نگهدارنده مناسب نیز استفاده کند.
یکی از نکاتی که تولید کننده باید در نظر بگیرد برای محصولاتی اند که لازم است قبل از مصرف با آب رقیق شوند ؛ طی این رقیق شدن، احتمال آلودگی زیاد است.
محصولات خاص که با قسمت های حساس بدن مانند چشم تماس دارند، علاوه بر اینکه باید بسته بندی ای داشته باشند که از ورود گرد و خاک هوا جلوگیری شود، لازم است نگهدارنده مناسب نیز داشته باشند؛
آلوده بودن همچین محصولاتی ممکن است تهدید جدی برای سلامت مصرف کننده باشد .
در پایان توجه شما را به نکات زیر جلب می کنیم:
-هر نگهدارنده ای در گوشه ای از دنیا در حال جنگ با محدودیت های مصرفی است.
-هر نگهدارنده محدودیت یا مشکلی در جایی از دنیای قوانین بهداشتی دارد.
بر فرض مثال نگهدارنده ای ممکن است در اروپا منع مصرف شود اما در آمریکا یا سایر کشورها کاربرد داشته باشد.
-با توجه به نوع محصول( rinse off, leave on ، محصولات کودکان و نوزادان، محصولات در تماس با قسمت های حساس بدن، محصولات در تماس با غشای موکوزی) و نوع خانواده نگهدارنده مورد نظر مثلا اینکه از خانواده ایزوتیازولین ها یا پارابن ها باشد، نوع و انتخاب نگهدارنده محدودتر و دقیق تر می شود.
-اینکه نگهدارنده ای در کشوری ممنوع شود لزوما به معنی خطرات سلامت مصرف کننده نیست گاهی به دلیل ریسک ها و خطرات زیست محیطی یا سایر شرایط پیش بینی نشده است.
در نتیجه برای انتخاب نگهدارنده مناسب محصولتان قوانین و آیین نامه های بهداشتی را مطالعه کنید چون روز به روز قابلیت تغییر و به روز رسانی دارند!
حتما تست چلنج یا آزمون مواجهه میکروبی را روی نمونه ای از محصولتان انجام دهید.
ترکیبات کمک کننده به نگهداری ، غیر فعال کننده و خنثی کننده نگهدارنده را در نظر بگیرید.
مقدار مناسب نگهدارنده را درنظر بگیرید و هیچ وقت به خاطر صرفه اقتصادی مقدار آن را کم نکنید چرا که زیان های بیشتری محتمل خواهد بود!
با انتخاب و مصرف نگهدارنده مناسب عمر قفسه مورد نیاز را به محصولتان ببخشید و از سلامت مصرف کننده محافظت کنید.
